د افغانستان معدني شتمنۍ: کانونه او سوداګرۍ فرصتونه
ډیری ننګونې د افغانستان د معدني شتمنیو د لاسته راوړلو مخه نیسي. روانې جګړې او امنیتي اندېښنو په خوندي توګه د کان کیندنې عملیات ستونزمن کړي او د بهرنۍ پانګونې مخه ونیسي. ناکافي زیربنا، د ټرانسپورټ سیسټمونو او بریښنا رسولو په ګډون، د منرالونو پراختیا او لیږد خنډوي. مقرراتي او قانوني چوکاټ اوس هم وده کوي، او د فساد او روڼتیا نشتوالي مسلې د پانګوالو باور اغیزمنوي. برسېره پر دې، د محلي تخصص او ټیکنالوژۍ کمبود شتون لري چې د لوی پیمانه کان کیندنې عملیاتو لپاره اړین دي، چې بهرني شراکت ته اړتیا لري. د کان کیندنې فعالیتونو د چاپیریال او ټولنیزو اغیزو محتاط مدیریت د ځایی ټولنو او ایکوسیستم لپاره د منفي پایلو مخنیوي لپاره خورا مهم دی.
په لومړي کال کې د کانونو د سکټور ارزښت ۶۰ میلیارده افغانیو ته رسېدلی او په ناخالص تولید کې یې ونډه ۶،۶ سلنې ته رسېدلې ده. افغانستان د سرو زرو، ازور، زمرد، فیروزي او ډبرو سکرو په څېر ډېر بډایه کانونه لري چې په نړۍ کې بې ساري دي او له دې کان څخه شاوخوا دیارلس ډوله سکاره استخراج شوي او حتی د جګړې پر مهال یې کار هم دوام لري. په کان کې شته وسایل شاوخوا ۴۵ کاله وړاندې د اتریش د حکومت له خوا افغانستان ته ورکړل شوي وو.
افغانستان بې شمېره کانونه لري او د هېواد يو شمېر کانونه په نړۍ کې مشهور دي او له زرګونو کلونو راهيسې مصريانو د دې خاورې د \"اخنتين\" او \"د نفرت د ملکې\" د مجسمو په سترګه کتلي دي. که څه هم د هېواد يو شمېر کانونه له لرغونو زمانو راهيسې استخراج شوي، لاجورد، سرو زرو او مالګه په بدخشان کې، مسو او اوسپنه په کندهار او کابل کې له لرغونو زمانو راهيسې استخراج شوې ده. خو په افغانستان کې لا هم ډېر کانونه شته چې ناببره پاتې دي.
نیویارک ټایمز د افغانستان د کانونو په اړه راپور ورکوي چې د افغانستان په سویل کې د نوي کشف شوي لیتیم، اوسپنې، مسو، کوبالټ او سرو زرو کانونه دومره لوی دي چې دا بې وزله هیواد د نړۍ په کچه مهم دی. د ټولنیزو رسنیو ځینو فعالانو یوه ویډیو خپره کړې چې ښيي د افغانستان یوازې ۷۰ سلنه کانونه معلوم دي او دا د نړۍ یو له شتمنو هېوادونو څخه دی. د امریکا د کانونو اتحادیې څو کاله وړاندې افغانستان ته خپل متخصصین واستول او له عجیبو احصایو سره بیرته هیواد ته راستانه شول.
دغو کارپوهانو له څو کلنو څېړنو او څېړنو وروسته اټکل وکړ چې د افغانستان د کانونو ټولیز ارزښت له ۱.۵ تریلیون ډالرو سره برابر دی. افغانستان د تیلو، ډبرو سکرو، ګازو، اوسپنې، زمرد، مسو، طلا، شیشې، سپینو زرو، یاقوت او فیروزي بیلابیلې زیرمې لري، چې ډیری یې لا تر اوسه نه دي استخراج شوي. د دې انځور له مخې د افغانستان شمالي ولایتونه لکه قندور، فاریاب، بلخ، سرپل او فاریاب د هېواد د نفتو له بډایه سیمو څخه دي. په همدې حال کې د مسو کانونه تر ډېره د افغانستان په شمال لوېديځ، سوېل او ختيځ کې موندل کېږي.
تر دې دمه د هرات، فراه، لوګر، کاپیسا، زابل، کابل، پنجشیر، کُهدامن، ارغنداب او میدان په سیمو کې د مسو څه باندې ۱۲ کانونه استخراج شوي دي. په پایله کې، بامیان او د هیواد نورې برخې په ګوته شوي چې د هیواد اقتصاد ته د پام وړ وده ورکوي امنیت، زیربنایي، مقرراتي او چاپیریالي ننګونې د دې وړتیا د درک کولو لپاره اړین دي چې د سمې ستراتیژیو او نړیوالې همکارۍ سره، د کانونو سکټور د افغانستان د اقتصادي پراختیا بنسټ کېدی شي.
د افغانستان د کاني زیرمو د ارزښت د خلاصولو لپاره، حکومت د تنظیمي اصالحاتو او هڅونې له لارې د کانونو د پانګونې لپاره د لا ښه چاپیریال رامنځته کولو لپاره نوښتونه پلي کوي. د USGS په څیر سازمانونو څخه نړیوالې مرستې د احتمالي پانګوالو لپاره مهم معلومات چمتو کوي. عامه-خصوصي مشارکت د دوامدار پرمختګ لپاره اړین دي، د عامه مالتړ او خصوصي سکټور موثریت څخه ګټه پورته کوي.
-
افغانستان د پراخو معدني سرچینو سره یو له مهمو هیوادونو څخه دی، چې د دې ارزښت د یو تریلیون او درې تریلیون ډالرو ترمنځ اټکل شوی دی. قیمتي او نیمه قیمتي ډبرې، صنعتي منرالونه، او قیمتي فلزات په دې کې شامل دي. سره له دې چې افغانستان د طبیعي ګاز، تیلو، او نورو زیرمو پراخې زیرمې لري، د استخراج پروسه له ګڼو ننګونو سره مخ ده. امنیتي اندیښنې، اداري فساد، او ناکافي زیربناوې د کانونو د استخراج په برخه کې خنډونه رامینځته کوي. په 2006 کې اټکل شوی و چې افغانستان 36 ټریلیون متر مکعب طبیعي ګاز لري. د چینایي پانګونې پروژې لکه د عینک مسو کان هم د کار فرصتونه رامینځته کوي. که څه هم افغانستان د کانونو سکتور لپاره مناسب فرصتونه لري، خو نړیواله همکاري او سمې پانګونې ته اړتیا لري تر څو دا سکتور وده وکړي.
-
د افغانستان واردات په ۲۰۰۸ کال کې ۸،۲۷ میلیارده ډالره وو، چې عمده توکي یې ټوکر، پټرولیم محصولات، ماشینري او خوراکي توکي دي. د دې وارداتو زیاتره برخه له روسیې، متحده ایالاتو، هند، چین او پاکستان څخه راځي. د افغانستان صادرات هم د پاکستان او هند په لور دي، چې هر یو د افغاني توکو ۴۳٪ او ۴۲٪ ترلاسه کوي. ایران هم د صادراتو په برخه کې مهم دی. د افغانستان بندرونه لکه شېرخان بندر او تورخم د سوداګرۍ لپاره مهم دي. افغان حکومت غواړي پر ځمکه یو بندر جوړ کړي ترڅو سوداګري لا زیاته کړي. احصایې ښیي چې ایران، چین او قزاقستان د افغانستان وارداتو کې لوی رول لري.
-
افغانستان د معدني شتمنیو په برخه کې د پام وړ امکانات لري، چې د ۱. ۵ تریلیون ډالرو ارزښت لري. سره له دې، امنیتي او زیربنایي ننګونې د کان کیندنې پروسې مخه نیسي. د محلي تخصص او ټیکنالوژۍ کمبود، مقرراتي خنډونه او فساد هم د بهرنیو پانګوالو باور ته زیان رسوي. افغانستان کې د سرو زرو، ازور، زمرد او فیروزي په څیر بډایه کانونه شتون لري، چې لا هم نه دي استخراج شوي. د کانونو سکټور په لومړي کال کې ۶۰ میلیارده افغانیو ته رسیدلی دی. نړیوالې مرستې او عامه-خصوصي مشارکتونه د دې سکتور پرمختګ لپاره مهم دي. که څه هم ځینې کانونه له لرغونو زمانو راهیسې استخراج شوي، لا هم ډیرې شتمنۍ شته چې باید وپیژندل شي.
-
افغانستان د جنوبي او منځنۍ آسیا په زړه کې موقعیت لري، چې د سوداګرۍ لپاره ځانګړي فرصتونه او ننګونې وړاندې کوي. د هیواد جغرافیه، چې د هندوکش غرونو، ریګستانونو او زرخیزو میدانونو څخه جوړه شوې، د سوداګرۍ په برخه کې مهمه ده. افغانستان د نړیوالو سازمانونو غړی دی او د سوداګرۍ نړیوال سازمان (WTO) سره تړاو لري، چې له دې لارې یې سوداګریز قوانین او پالیسۍ تنظیم شوي دي. د افغانستان حکومت هڅه کوي چې صادراتو ته وده ورکړي، په ځانګړې توګه د مالیاتو معافیت او صنعتونو ملاتړ له لارې. واردات هم کنټرول کیږي ترڅو محلي تولید ته وده ورکړي. افغانستان د بهرنۍ پانګونې لپاره قوانین لري چې هدف یې نړیوال پانګوال جذبول دي. سره له دې، تروریزم او مخدره توکي ځینې وختونه سوداګرۍ ته خنډ جوړوي. د ګمرکاتو ریاست هم هڅه کوي چې پروسې منظم کړي او فساد کم کړي.
-
د افغانستان مالدارۍ او صنعت د اقتصادي پراختیا لپاره مهمې برخې دي. مالدارۍ کرنه د نفوس لپاره معیشت برابروي، په ځانګړې توګه د څارویو مختلف ډولونه لکه غواګانې، وزې او اوښان چې د شیدو، غوښې او وړیو تولید کې مرسته کوي. افغانستان د لبنیاتو ۶۰ سلنه برخه په کور دننه تولیدوي. په هرصورت، د ناروغیو مدیریت، کمزوري زیربناوې او امنیتي مسایل د دې سکتور پرمختګ ته خنډونه جوړوي. صنعتي سکتور هم له ننګونو سره مخ دی، لکه سیاسي بې ثباتي او بیوروکراسي چې پانګونې ته خنډ ګرځي. د غالۍ اوبدلو صنعت د افغانستان دودیزه میراث ده چې نړیوال شهرت لري. که څه هم دا سکتورونه ننګونې لري، خو د ستراتیژیکو پانګې اچونو او تنظیمي اصلاحاتو له لارې یې پراختیا ممکنه ده.
-
د ایران صادراتو زیاتوالی په افغانستان کې د څو مهمو عواملو له امله دی. د پاکستاني توکو په پرتله د ایراني توکو کیفیت او د پاکستاني لارو ناامني د دې صادراتو زیاتیدو ته لاره هواروي. د افغان چارواکو په وینا، د ایران صادرات اوس تر یو میلیارد ډالرو پورې رسېدلي، چې دا شمیره ممکن تر لس میلیارده ډالرو پورې هم ورسیږي. افغانستان ته د ایراني توکو عمده برخې ساختماني، الکترونیکي، خوراکي توکي او صابون شامل دي. د ازاد بازار سیستم له مخې، اټکل کیږي چې په راتلونکو کلونو کې به دغه صادرات نور هم زیات شي. افغانستان باید د چین او هند په څیر ګاونډیو هېوادونو سره سوداګریزې اړیکې پیاوړې کړي، ځکه چې دا هېوادونه د تولید او خدماتو په برخه کې پرمختللي دي. اروپايي هېوادونو ته هم افغان صادرات وده مومي، چې ۱۲ سلنه صادرات یې جوړوي. افغانستان له ګاونډیو هېوادونو سره سوداګریز تړونونه لري چې له لارې یې سوداګري پراخوي. چابهار بندر او نورو تړونونو سره، افغانستان کولی شي خپل صادرات زیات کړي.
